KAMUS
SANSEKERTA –
INDONESIA
Oleh :
Dr. Purwadi,
M.Hum
Eko Priyo
Purnomo, SIP
I
iba : iba,
alangkah, betapa
ibakara :
belalai
ibat :
sangat mengherankan
iben : air
liur, ludah
iber :
terbang
ibu : ibu,
mama
ibut : hiruk
pikuk
ica :
senang, enak, tenang, pengharapan
ical :
hilang
icana :
putih mata
icip :
incip, coba
icir : belat
bambu
icul :
lepas, terlepas
idah : masa
idah, masa menunggu
idak :
injak; ngidak : menginjak
idep : bulu
mata
idhum :
rindang, sejuk
idu : ludah,
liur
iguh :
pendapat, saran
iji : satu
ijo : hijau;
ijoan : hijauan, pakan ternak, sayur hijau; ijon-ijon : kehijau-hijauan; ijo
royo-royo : hijau sekali
ijol :
tukar, ganti; ijol anggon : tukar tempat
ika : 1 itu;
2 eka, tunggal, satu
ikan : ikan
air
ikana :
entahlah
ikang : yang
iket : iket,
tutup kepala
iki : ini;
iking : ini; iku : itu
ikut : ikut,
menurut
ila-ila :
sumpah, serapah, nasehat yang harus dituruti
ilab : penggal
ila-ilu :
ikut-ikutan
ilam :
tulang leher, terusan tulang punggung
ilang :
hilang
ilat :
lidah; ilat baya : bunga lidah buaya
ilé :
panjang lanjut
iler : liur
ili :
aliran; ilèn : aliran
ilir : kipas
ilo : lihat,
tatap, pandang
ilok : baik,
bagus
ilu : ikut;
ilon : mudah ikut, ikut-ikutan
ilung :
hilang
ilur : liur,
lendir
ima : awan,
mendung
imah-imah :
berumah tangga
imantaka :
awan, mendung, mega; imantara : mega tipis
imar : 1
himar, keledai; 2 sayang, kasihan
imat : sakit
gigi
imba : alis,
kening, nama tumbuhan obat
imbal :
bergantian, giliran; imbalan: imbalan, upah, harga keringat
imbang :
imbang, sebanding
imbet : 1
tambahan; 2 peram
imboh :
imbuh, tambah
imbon : 1
tambahan; 2 peram
imbuh :
imbuh, tambah
iming :
iming, rangsang
impang : menang
impeng :
pipa besar untuk air
imper :
mirip, sesuai, cocok
impi : mimpi
impun :
himpun, kumpul
impur :
pengkar
imuk : amuk
imul :
dihibur
ina : hina;
ina budi : hina budi, rendah akhlak
inak : enak,
nikmat
incat :
berlepas diri, cuci tangan
inceng :
incar, intip
incer :
incar, lihat
incih :
diintai diam-diam
incup :
pegang, tangkap
indel :
menjerang, menaruh panci di perapian untuk memasak
indeng :
seluruh, semua
indha :
menghindar; indha-indha : mengelak, mengindar
indhak :
menuduh
indhang :
menengok, menjenguk, membesuk
indhen :
poros, gandar, as
indhung :
nduk semang
inding :
pembalut wanita
indra : dewa
indra; indracapa: mendung; indrajala: pencuri, panah;
indralaya,
indraloka: kahyangan Indralaya, istana dewa Indra; indrapada: kahyangan
Indrapada
indriya :
indera (alat penciuman, perasaan, pendengaran, perabaan, penglihatan)
indung :
induk semang
inep :
nginep : menginap, bermalam; minep : menutup (pintu, dll.)
ing : di
ingan :
batas
ingas : nama
pohon
inger :
menggeser, merubah arah, membelokkan
inget :
ingat, pikr
ingga :
hingga, sampai
inggah : nak
inggal :
baru, segera
inggat :
minggat, pergi tanpa pamit
inggih :
iya, setuju
inggil :
tinggi, luhur; krama inggil : jenis bahasa sangat halus; siti hinggil : tanah
yang ditinggikan untuk pagelaran kraton
inggita :
perangai, tingkah laku
ingiring :
diiringi
ingkang :
yang
Ingkang
Sinuhun : yang dimintai, yang diharapkan, gelar raja
ingkar :
ingkar, menolak
ingked :
bergesak, ingkar, berubah, mencabut kata
ingkel :
injak
ingkem :
tutup
ingkeng :
yang
ingkud :
dipersempit, diperkecil
ingkul :
berjalan cepat dengan menunduk
ingkung :
ayam yang dimasak secara utuh
ingon : yang
diberi makan, binatang piaraan
ingong :
saya, aku
ingsed :
bergeser
ingsep :
hisap
ingser :
dipindah ke empat lain
ingslep : ditarik
ke dalam
ingsun :
saya, aku
ingu :
pelihara, piara
inguk :
jenguk, tengok, lihat
ingwang :
saya, aku
injek :
injak
injen :
intip, melihat secara sembunyi-sembunyi
injet :
gamping yang diairi
intar :
pintar, tinggi ilmu pengetahuannya
inten :
intan, permata
inter :
inter, pintar
inting :
diancam, ditantang
intip : 1
intip, mengintip; 2 nasi yang ditanak dan melekat di panci
intir :
diatur nyalanya
inum : minum
inyak : 1
injak-injak; 2 hina, rendah, remeh
ipah : upah,
gaji, ongkos
ipat-ipat :
disumpahi, dicacimaki, dikata-katai
ipé : ipar,
saudaranya istri/suami
ira :
kira-kira, duga, ramal
irah-irahan
: perkiraan, perhitungan, ramalan
irama :
irama, nada
irang :
wirang, mendapat malu
irawan :
mendung, mega
ireng :
hitam
iri : iri
irib :
mirip, serupa
irid : 1
irit, hemat; 2 mengajak, membawa rombongan
irih : pelan
irik :
lirik, melihat dengan ekor maa
irim-irim :
1 tumbuh-tumbuhan; 2 gending
iring :
bagian sebelah; iringan : 1 iringan, pengikut; 2 dari samping; miring : miring;
ngiring : mengiring
iris : iris
irit :
hemat; irit-iritan : rombongan; ngirit : hemat
irsaya : iri
dengki
irung :
hidung
irup : hirup
irus : ciduk
sayur
isa : bisa
isah : cuci,
membersihkan
isan : 1
sekalian, sekaligus; 2 wis isan : sudah selesai memasak
isel :
banyak dagingnya
iseng-iseng
: iseng, hal yang aneh-aneh, hal yang tidak penting
isep : hisap
isi : isi,
muatan
isih : masih
isin : malu
isis :
semilir, sejuk, segar
isor : di
bawah
isti : cipta
istilah :
istilah
istri :
istri
istu : jadi,
sungguh
isu : panah
isuh : membasuh,
mencuci
iswara : 1
ratu; 2 suara
item : hitam
sekali
itung :
hitung
iwa : ketika
iwak : ikan;
iwak bandeng : ikan bandeng; iwak empal: daging binatang ternak; iwak loh :
ikan laut; iwak pitik : daging ayam; iwak sapi : daging sapi
iwèn :
binatang piaraan sebangsa sapi, kerbau, kambing
iwi : cibir
iwir :
barang kecil dan tipis yang bergerak-gerak
iya : iya,
setuju
iyan :
tambir persegi
J
jabang :
anak, bayi; jabang bayi : bayi yang baru lahir
jabat :
menjabat; jabatan : jabatan, kedudukan; jabat asta : jabat tangan
jabel : 1
cabut, tarik; 2 membatalkan
jadah :
juadah, jenis makanan dari beras ketan
jadhel :
diminta kembali
jadhem :
jadam
jadhi :
kuali besar
jaé : jahe
jaga :
berjaga; jagabaya : pamong desa urusan keamanan; jagabengi : jaga malam; jagakarya
: prajurit, tentara; jagakersa : pegawai; jagamalem : jaga malam; jagapraja :
menjaga istana; jagapura : menjaga pura, tempat suci; jagaripu : nama ikan;
jagaruna : cadangan; jagasatru : menjaga musuh; jagasura : nama kesatuan
prajurit kraton; jagawèsthi : polisi
jagal :
jagal, tukang potong hewan
jagana :
buritan
jagang :
jagang, pengokoh
jagat :
dunia, alam semesta; jagat cilik : jagat kecil, tubuh manusia; jagat gedhe :
jagat besar, alam semesta; jagat karana : asal muasal dunia; jagatnata : penata
dunia; jagat pramudita : kebahagiaan; jagat pratingkah : pengatur dunia; jagat
raya : jagat raya; jagat saksana : penjaga, pemimpin dunia
jagi :
menjaga
jagir : anak
kerbau jantan
jago : 1
ayam jantan; 2 calon
jagra :
bangun
jagrag :
kuda-kuda
jagul :
tongkat penyangga
jagung :
jagung
jagur :
demuk
jahat :
jahat
jaja : dada
jajag :
menjajagi, mencoba, menduga
jajah :
menjajah
jajal :
mencoba
jajan :
jajan, kue
jajang :
bambu
jajap :
dapat
jajar :
jajar, sejajar
jaka :
jejaka, bujang; jaka kumala kala : bujang kecil; jaka bèlèk : nama rasi
bintang; jaka bléro : nama burung; jaka bolot : nama padi; jaka jebug : bujang
tua; jaka lara : istri/suami pertama; jaka sawur : nama rumput; jaka tuwa :
nama rasi bintang; jaka wuru : nama burung
jaksa :
jaksa, penuntut hukum
jala : 1
jala; 2 air; jalada : air, mendung; jaladara : mendung, awan; jaladhi : laut;
jaladri : laut; jalanidhi : laut, samudra; jalantara : talang air; jalatarangga
: gelombang
jalaga :
jelaga, tempat
jalak :
jenis burung; jalak ngoré : bentuk dapur keris
jalan :
jalan
jalang : 1
untaian padi; 2 pelacur
jalar :
rambat; jalaran : sebab, karena
jalasa :
duduk
jaler :
pria, laki-laki
jali : nama
tumbuh-tumbuhan sebangsa jagung
jalidra :
orang hina
jaling :
tulang di belakang pelipis
jalirih : tumbuhan
poyang
jalma :
manusia, orang; jalma manungsa : manusia, orang; jalmi : manusia
jalu : 1
laki-laki; 2 susuh
jaludha :
gading
jaluk :
minta
jam : jam
jamah :
jamah, sentuh, senggol
jamajuja :
jaman dahulu
jamak :
lumrah
jamala :
pukul, memukul
jaman :
zaman; jaman akir : zaman akhir; jaman langgeng : zaman keabadian; jaman pati :
zaman kematian; jaman ramé : zaman keramaian
jamang :
jamang, perhiasan kepala
jamas :
keramas; jamasan tosan aji : memandikan pusaka
jamba :
melempar, membuang
jambak :
menjambak, menarik (rambut)
jambal (di-)
: dipanggil langsung namanya
jamban :
jamban, tempat pembuangan
jambang :
jambang; jambangan : jambangan, wadah air
jambé :
pohon pinang
jam : jam
jamblang :
nama buah, nama batikan
jambon :
warna merah jambu
jambor : 1
campur; 2 (an) : kata majemuk
jambu :
jambu; jambet : jambu; jambon : warna merah jambu; jambunada : emas
jambuka :
anjing hutan, serigala
jambul :
jambul, rambut di depan
jambunada :
emas
jampeng :
tuli, pekak
jampi :
jamu, obat
jamprong : kelihatan
gagah
jamu : jamu,
obat
jamuga :
akhirnya, kejadiannya
jamur :
jamur, cendawan
jamus : aji,
jimat
jan :
memang, nyata
jana :
manusia; janaloka : tempat manusia, dunia; janapada : 1 alam dunia; 2 budak,
abdi; janapriya : dicintai oleh manusia
jandhu :
sebangsa capung
jangan :
sayur; jangan bening : sayur bening
janges :
hitam mengkilat
janget :
tali dari kulit
jangga :
leher
janggan :
murid, siswa
janggar :
terlalu tua
janggel :
tulang jagung; janggélan : nama rumput
jangget :
lekat, melekat
janggir :
anak kerbau jantan
janggitan :
nama hantu
janggleng :
biji jati atau tanaman jati yang masih kecil
janggut :
dagu
jangji :
janji
jangka : 1
jangka, ramal; 2 alat untuk membuat lingkaran
jangkah :
jangkah, langkah
jangkang :
nama buah
jangkar :
jangkar, sauh
jangkep :
lengkap, sempurna
jangkrik :
jangkrik
jangkung :
badan kurus dan tinggi
janglar :
retak, lekah; janglaran : sebab, karena
jangleng :
biji atau bibit pohon jati
janglot :
nama tumbuh-tumbuhan
janguk :
duduk menganggur
jangur :
mengatur rangka rumah
janji :
janji
janma :
manusia, orang
jantaka :
celaka, sengsara
jantar :
retak, merekah
janten :
jagung muda
jantèn :
atap perahu
janti : nama
pohon
janton :
ramuan, rempah-rempah
jantra :
tujuan, kemauan, kehendak
jantrung :
termenung-menung
jantu :
obat, ramuan
jantung :
jantung
jantur :
menceritakan, melukiskan
janu : tuba
janur :
janur, daun kelapa yang masih kuning; janur
gunung :
aren, pohon aren
japa :
mantra magis; japa mantra : mantra magis; japa yoga : puja samadi
japana :
nama daun
japi :
mantera
japit :
jepit, apit
jara : tua
jarah :
jarah, direbut dengan paksa
jarak : nama
tumbuhan
jaran :
kuda; jaran dawuk : nama rasi bintang; jaran goyang : mantra pengasihan; jaran
képang : kuda-kudaan dari kepang untuk pertunjukan/ permainan; jaran panolèh :
mantra untuk mendapat kekayaan
jarang : air
yang sudah dimasak
jarapah :
jerapah, nama binatang
jaratan :
kuburan, makam
jar : kata;
jaréné : katanya
jarem :
bengkak
jari : 1
jari-jari; 2 jaring kecil
jariji :
jari-jari
jarik : kain
sarung untuk wanita
jaring :
jaring
jarit : kain
sarung untuk wanita; jarit amba : kain jarik yang lebar; jarit ciyut : kain
jarik yang sempit; jarit kadèn : kain yang sempit panjang, selendang
jaroh :
sudah akrab
jarong :
nama pohon
jarot :
kuat, kekar, kokoh
jaruh :
sudah akrab, diketahui orang
jarum :
jarum
jarupih :
tangkai daun pisang
jarwa :
terjemah; jarwa dosok : terjemahan dengan model akronim; jarwa suta :
terjemahan dengan model akronim; jarwi : terjemahan, mengerti
jasa : jasa
jasem : nama
pohon
jata : api
menyala; jatarupa : emas
jatah :
jatah
jateng :
singkatan Jawa Tengah
jatha : 1
rambut, 2 (parijatha) : jenis tembang sinom; jathadhara : rambut gimbal
jathara :
perut
jathil :
kuda lumping, seni jathilan
jati : 1
pohon jati; 2 sejati, nyata, sungguh; jati ngarang : pohon jati yang tumbuh
padat; jatos : 1 pohon jati; 2 sejati; jatosipun : sesungguhnya, senyatanya
jatmika :
jatmika, penuh sopan santun
jatoh :
jatuh
jatu :
ramuan, rempah-rempah; jatukrama, jatukrami : jodoh
jatuh :
jatuh
jauh : jauh
jauk (n-) :
meminta
jaul :
menagih hutang
Jawa : pulau
Jawa, budaya Jawa, orang Jawa; ora Jawa : tidak tahu sopan santun; ilang jawané
: tidak punya sopan santun; durung jawa : belum tahu adat sopan santun dan jiwa
kejawaan; kejawèn : aliran kepercayaan kejawaan; jawadwipa : pulau Jawa; Jawa
Kulon : Jawa Barat; Jawa Tengah : Jawa Tengah; Jawa Wetan : Jawa Timur; Jawi :
Jawa
jawab :
jawab
jawah :
hujan
jawan : nama
rumput
jawar : nama
pohon
jawara :
juara
jawat :
jabat; jawat asta : berjabat tangan
jawata :
dewa
jaweh :
hujan
jawès :
rambut di bawah bibir
jawil :
sentuh, senggol
jaya :
menang; jaya kawijayan : kemenangan; jaya merta : bisa, mampu; jaya mrata : 1
wudhu; 2 tanpa tanding; jayandaru : 1 wahyu kemenangan; 2 nama pohon beringin
di alun-alun keraton; jayantaka : nama dewa; jayantara : nama dewa; jayanti :
nama pohon; jaya wijayanti : kemenangan
jayèng (jaya
+ ing) : menang di dalam …; jayèngan: 1 tempat jamuan, tempat mengobrol bagi
tamu; 2 abdi pengantar minuman; jayèng astra : nama kesatuan prajurit kraton;
jayèng katong : minyak yang menyebabkan dapat melihat makhluk halus yang biasa
dipakai raja-raja; jayèng sekar : nama kesatuan prajurit kraton
jé :
ungkapan penekan, demikian, begitu, katanya
jebad :
jenis minyak
jebag :
jebak, jebakan untuk burung, tikus dll
jèbèh :
ujung ikat kepala
jebèng :
buyung, angger, panggilan untuk anak
jebod :
rusak
jebol :
jebol, rusak
jebug : biji
buah pinang
jebul : 1
muncul; 2 ternyata, tak tahunya
jedeng :
mati, mampus
jedhog :
mekar, mengembang
jedhol :
cabut, tarik
jédhor :
bedug
jedhot :
meletus
jedhur :
suara kendang besar
jèdi : kawah
jeg (ajeg) :
biasa; sajege : selamanya
jegal :
menjegal, mengganjal
jégang :
duduk dengan satu kaki tidak menumpu
jejer :
tampil
jèjèr :
jajar, duduk/berdiri berdampingan; jèjèr wayang : berjajar-jajar seperti wayang
jeksa :
jaksa, penuntut hukum
jekut (anyep
-) : dingin sekali
jelag :
makan, menipu
jelak :
segera, dengan cepat
jelma :
menjelma, reinkarnasi, menitis
jélung :
bermain petak umpet; jélung èdèr : bermain petak umpet; jélung umpet : petak
umpet
jembak :
sayur yang tumbuh di tempat becek
jembangan :
jambangan, tempayan
jembar :
luas; jembaran : belanga ceper; jembar dhadhané : sangat sabar; jembar kawruhé
: banyak ilmu; jembar kuburé : diampuni dosa-dosanya; jembar polatané : pintar;
jembar segarané : mdah memberi maaf
jembatan :
jembatan
jempana :
tandu, kereta
jemparing :
panah
jempina : 1
bayi prematur; 2 nama tumbuhan
jempiring :
cangkul tanpa tangkai
jenak :
betah, tahan, tenang, jinak
jenang :
jenang, bubur
jenar : kuning;
mahesa jenar: lembu kuning; siti jenar : 1 tanah kuning; 2 ama seorang wali di
Jawa
jengkar :
berdiri dan segera berjalan
jengku :
dengkul
jené :
kuning
jeneng :
nama, identitas; jeneng cilik : nama kecil; jeneng tuwa : nama tua; panjenengan
: anda, tuan
jeng (ajeng)
: sebutan untuk putri, ayu; diajeng : adik
jengandika :
paduka, anda, kamu
jenggama :
hidup, kehidupan
jenggan :
murid, abdi, siswa
jénggot :
jenggot, rambut di dagu; jénggot wesi : nama tumbuhan
jengku :
lutut
jentrung :
menyesal
jentung :
merenung, diam sambil berpikir
jenu : tuba
jepat :
mencungkit
jepit :
jepit, apit
jernih :
jernih, bening, jelas
jero :
dalam, mendalam; jeroan : bagian dalam; jeron beteng : bagian dalam beteng
jeruk :
jeruk
jerum :
menderum (sapi, kerbau, dll)
jetmika :
jatmika, penuh sopan santun
jewawut :
jewawut, sekoi
ji : 1 satu;
2 raja; jitus : singkatan dari siji satus, satu banding seratus; jiwang :
singkatan dari siji sewang, masing-masing orang mendapat satu
jidhor :
beduk, kendang besar
jiha : jiwa,
nyawa
jilat :
menjilat
jilma :
jelma
jimbun : tua
renta
jinantra :
jentera, kincir air
jinem :
tidur; jinem amrik, jinem patani, jinem rum, jinem sekar, jinem wangi : tempat
tidur
jinis :
jenis
jinten :
jintan, daun bumbu
jiwa : jiwa,
nyawa; jiwagra : jiwa raga, jasmani ruhani; jiwana : hidup, kehidupan;
jiwandana : jenis tembang gedhe; jiwangga : jiwa raga, jasmani ruhani;
jiwaretna : jenis tembang gedhe; jiwatma : jiwa, atma, ruh hidup
jlamprong :
anak istimewa, hebat
jlanthir :
bagus, pemuda
jodhang :
judang, kotak wadah makanan yang dipikul
jodho :
jodoh
jodhog :
burung pemikat
jodhong :
bakul besar, lodong
joglo :
jenis rumah tradisional
jomplang :
berat sebelah, tidak imbang
jompo : tua
renta, jompo
jompong :
daun jati
jondhang :
judang, wadah makanan yang dipikul
jonggol :
tanggungan
jonggrang :
besar tinggi
jongos :
jongos, tukang masak
jra :
tersiar di mana-mana
jrabang :
merah, warna jangkrik
jragan :
juragan
jragem :
merah kehitaman
jrih :
takut, kuatir
jriji :
jari-jari
jrum :
fitnah; jruman : memfitnah
jrumat :
jerumat, dijahit
jubag :
jompo, tua renta
jubar :
gagal, urung, tidak jadi
jubrisa :
abdi perempuan
jubriya :
congkak, angkuh
jugag :
besar, agung
jujul :
kembalian, kelebihan
jujur :
jujur, transparan, terus terang
jukung :
perahu kecil, sampan
juluk :
sebutan, nama
julung :
buntu, serba terancam; julung caplok : anak yang lahir di waktu matahari
terbenam; julung kembang : anak yang lahir di waktu matahari terbit; julung
pujut : nama wuku ke – 15; julung sarap : anak yang lahir waktu matahari akan
tenggelam; julung sungsang : anak yang lahir waktu matahari tegak (jam 12
siang); julung wangi : nama wuku yang ke – 9
jum :
pilihan, istimewa; jumanten : zamrut; jumara : zamrut
jumantara :
langit, dirgantara
jumbuh :
cocok, sesuai
jumbul : melompat
karena kaget
jumed :
menjalankan
jumeneng :
berdiri, naik tahta
jumlah :
jumlah
jumpalik :
berbalikan, jatuh tersungkur
jumput :
ambil
jumrah :
biasa, lumrah
jumuk :
ambil
jun : jun,
jembangan, wadah air
jung :
ukuran luas sawah (4 bau)
junggel :
terbalik
junggla :
terlompat karena terkejut
jungjung :
junjung
junjang :
berat sebelah
junjunan :
nama ikan
junjung :
junjung, angkat
juntrung :
arah, tujuan
jupuk :
ambil
juragan :
juragan, bos
jurit :
jurit, prajurit, bala tentara
juru : juru,
tukang; juru basa : juru bahasa, penerjemah; juru demung : jenis tembang
macapat; juru kebun : pekebun; juru kunci : juru kunci, penjaga kuburan; juru
sungging : tukang lukis; juru tulis : juru tulis
jurug :
ditimbun
juruh : cuka
gula Jawa
jurung :
dukung
jurus : jurus,
kiat, taktik; jurusan : 1 arah; 2 bidang keilmuan
juwadah :
juadah, jenis panganan
juwal : jual
juwara :
juara, pemenang
juwarèh :
bosan, jemu
juwata :
dewa
juwawah :
lebar mulutnya dan tebal bibirnya
juwawut :
sekoi, jenis tanaman pangan
juwèh : suka
membenci, gampang mencela
juwita : 1
cantik, anggun; 2 kehidupan
Tidak ada komentar:
Posting Komentar